نویسنده: شایان سلطان‌زاده                ۲۹ تیر ۱۴۰۳

آینده مشاغل در ایران

انقلاب صنعتی چهارم تغییر انتظارات كارگران ـ مصرف‌كنندگان و كارفرمایان است. كه موجب نیاز فوری انتقال به انرژی سبز، بخش نیروی كار جدیدی را پیكره‌بندی و بازآفرینی كرده و تقاضا برای مشاغل و مهارت‌های جدید را تحریك می‌كند.

مقدمه

روندهای اقتصادی، بهداشتی و ژئوپلتیكی نتایج متفاوتی را برای بازارهای جهانی كار در سال ۲۰۲۳ ایجاد كرده است. در حالی كه در كشورهای با درآمد بالا، بازارهای کار درهم تنیده رایج هستند در كشورهای با درآمد متوسط و پایین همچنان شاهد بیكاری بالاتری نسبت به قبل هستیم.

در ایران نیز شاهد رشد بیكاری و به صرفه نبودن استخدام نیروی كار از طرف كارفرما شده‌ایم. زیرا كارگران و کارمندان با تحصیلات دانشگاهی و تحصیلات پایه و زنان با سطح پایین‌تری از اشتغال روبه‌رو هستند. در عین حال بواسطه یك بحران اقتصادی مستمر، دستمزدهای واقعی در مقابل هزینه‌های زندگی در حال كاهش هستند و تغییر انتظارات و نگرانی‌های كارگران در مورد كیفیت كار و زندگی نیز، در سال‌های آینده به موضوعات برجسته‌ای در سطح ملی تبدیل خواهند شد.

سونامی كویید-۱۹ كه تركیبی چالش‌برانگیز از نوسانات سلامت و اقتصاد به همراه فشارهای فزاینده اجتماعی و محیطی بود، موجب شد که این دگرگونی‌های شتاب‌زده، بازارهای كار را دوباره پیكربندی كند.
تقاضا برای مشاغل و مهارت‌های مورد نیاز آینده، شكل جدیدی به خود گرفت و مسیرهای اقتصادی داخلی و بین‌المللی تغییر نمودند.
همه كشورهای توسعه یافته و در حال توسعه نیز ناگریزند که سوار بر قطار تحول، تن به تغییر بازار و نظام كار دهند.

انقلاب صنعتی چهارم در واقع، تغییر انتظارات كارگران، مصرف‌كنندگان و كارفرمایان است. این امر باعث الزام به انتقال فوری به انرژی سبز می‌گردد. در نتیجه این رویداد، بخش نیروی كار جدید پیكره‌بندی و بازآفرینی خواهد شد و تقاضا برای مشاغل و مهارت‌های جدید نیز تحریک می‌شود.
همچنین زنجیره‌های تامین باید به سرعت با چالش‌های افزایش نوسانات ژئوپلتیك، عدم اطمینان اقتصادی، افزایش تورم و افزایش قیمت كالاها سازگار شوند.

نزدیك به ۲ میلیارد نفر كارگر در سراسر جهان در مشاغل غیررسمی حضور دارند كه تقریبا ۷۰% از كارگران در كشورهای در حال توسعه كم درآمد و ۱۸% در كشورهای با درآمد بالا هستند.
باتوجه به اینکه این قشر از کارگران، گروهی حیاتی در بازار کار هستند و به شوك‌های اقتصادی و فقركاری  نیز حساسند، باید مشمول این دو اقدام گردند:  ۱- حمایت درآمدی گسترده در كوتاه‌مدت ۲- تغییر وضعیت‌شان به سمت رسمی شدن در بلند مدت.

دستمزد واقعی و هزینه زندگی

كشور ایران در حال تجربه سطوح تورمی می‌باشد كه طی تقریباً در نیم قرن گذشته مشاهده نگردیده است. تورم بالا، بحران داخلی اقتصادی و هزینه‌های زندگی بیشترین آسیب را به ضعیف‌ترین دهک‌های جامعه وارد كرده و این در حالی است که طی سال‌های گذشته نیز دستمزد واقعی كارگران كاهش یافته است.

با توجه به بالا رفتن قیمت انرژی و نرخ تورم در كالاهای اساسی، قدرت خرید برای خانوار آسیب‌پذیر، كاهش یافته و این ممكن است تا ۳ میلیون نفر را به فقر مطلق بكشاند. در بحرانی که محصول هزینه‌های زندگی است، دولت می‌بایست یک مدل دائمی را بمنظور حمایت از جامعه نیروی کار، اشتغال غیراستاندارد و اقتصاد غیررسمی كه امنیت را تامین ‌و از تاب‌آوری اقتصادی حمایت می‌كند، اجرا نماید.

ترجیحات نیروی كار

در حال حاضر ویژگی‌های شغلی مهم برای نیروی كار  این موارد هستند:
۱- سطح حقوق (دلیل اصلی تصمیم به تغییر شغل در كارگران)
۲- امنیت شغلی و اقتصادی
۳- فرسودگی شغلی (تعادل بین كار و زندگی)
۴- عدالت شغلی (آموزش یكسان و نبود تبعیض جنسیتی)

نیروهای كار از نبود فرصت‌های آموزشی ناراضی هستند. داده‌های نیروی انسانی نشان می‌دهند كه ۷۸٪ از كاركنانی که مورد بررسی قرار گرفته‌اند، خارج از محیط كار آموزش می‌بینند زیرا برنامه‌های آموزشی محل کارشان، مهارت‌های مربوطه را آموزش نمی‌دهند، پیشرفت شغلی آنها را پیش نمی‌برند یا به آنها كمك نمی‌كنند كه در بازار كار قدرت رقابت داشته باشند.

چشم‌انداز شغل

در ۷ سال آینده، فناوری و روندهای كلان، چشم‌انداز متفاوتی را برای ایجاد و نابودی مشاغل در بین دسته‌های مختلف شغلی و صنایع ایجاد می‌كنند.

متخصصان هوش مصنوعی و كلان‌داده‌ها در صدر فهرست مشاغل با رشد سریع قرار دارند و پس از آن متخصصان پایداری و تحلیلگران هوش تجاری حضور دارند. در واقع می‌توان گفت نقش‌های مرتبط با فناوری نقش‌هایی هستند كه سریع‌ترین رشد را در فهرست خواهند داشت.

در مقابل، اکثر مشاغلی دارای نقش‌های دفتری هستند با روند كاهشی سریعی روبرو می‌شوند. این دسته از مشاغل شامل كارمندان بانك و كارمندان خدماتی و پست، صندوق‌داران، فروشندگان بلیط و خرده‌فروشان و اپراتورهای بخش خدماتی خواهند بود.

در این بین باید یك جابه‌جایی بین مشاغل صورت بگیرد و در این جابجایی عده‌ای از نیروی كار كه مورد بازآفرینی، آموزش و مهارت‌آفرینی جدید ‌قرار نگرفته‌اند، ناكارآمد خواهند بود و در زمره جامعه بیكاران محسوب می‌شوند، زیرا که شغل آنها به مرور زمان از بین رفته است.

با تجزیه و تحلیل الگوهای رشد، مشاهده می‌شود که كاهش و ریزش در چند گروه از مشاغل مرتبط، تحت تاثیر روندهای مثبت یا منفی مشابه قرار ‌دارند. در ادامه به بررسی این تحولات می‌پردازیم:

• دسترسی و تجارت دیجیتال

در مشاغلی که با جنبه‌های خدمات حضوری و نگهداری سوابق مرتبط هستند، استفاده از خدمات دیجیتال باعث تعاملات بیشتر و نگهداری سوابق كمتر می‌شود و دیگر نیازی به خدمات حضوری نخواهد بود. به عنوان مثال انتظار می‌رود متخصصان تجارت الكترونیك، متخصصان تحول دیجیتال و متخصصان بازاریابی و استراتژی دیجیتال ۲۵ تا ۳۵ درصد افزایش یابند.

• انتقال انرژی و كاهش تغییرات اقلیمی

یكی دیگر از حوزه‌هایی كه تا هفت سال آینده به سرعت رشد می‌كند مشاغل در زمینه‌های انرژی‌های تجدیدپذیر و مشاغل مربوط به كاهش تغییرات اقلیمی است. انتظار رشد ‌برای مهندسان و متخصصان شناسایی شده است. پیش‌بینی می‌شود که ۳۳% تا ۵۰% در انتقال انرژی سبز و كاهش مصرف آب و سالم‌سازی هوا و ... افزایش شغل داشته باشیم.

• مشاغل فناوری پیشرفته

تقاضا برای نقش‌هایی مانند تحلیلگران و دانشمندان داده، متخصصان کلان داده‌ها، تحلیلگران هوش تجاری، متخصصان پایگاه داده و شبكه و مهندسان داده که ناشی از پذیرش فناوری‌های پیشرفته است، افزایش خواهد یافت. انتظار رشد در این نقش‌ها در بین بسیاری از كشورهای توسعه یافته و در حال توسعه رایج است. به ویژه چین و آمریكا و سایر کشورها. در این حوزه‌ انتظار می‌رود ۲۸% تا ۳۲% در کشور ایران افزایش نقش شغل داشته باشیم.

• مشاغل آموزشی

انتظار می‌رود مشاغل در صنعت آموزش و پرورش در طول ۲۰۲۳ تا ۲۰۳۰ به میزان ۲۵% كاهش یابد و از سوی دیگر ۱۰% شغل جدید ایجاد گردد. دو عامل بالقوه عبارتند از پذیرش فناوری‌های آموزشی و توسعه نیروی كار آموزش دیده و ماهر.

• مشاغل كشاورزی

با در نظر گرفتن مشاغل وابسته به كشاورزی که كمتر تحت تاثیر هوش مصنوعی مولد قرار می‌گیرند و با توجه به تغییرات زیست محیطی و نیاز به تصمیمات استراتژیك در رابطه با تولیدات اقلام استراتژیك كشاورزی، انتظار می‌رود بین ۱۰ تا ۱۵% در این حوزه كاهش نقش شغل داشته باشیم.

• تعمیركاران و حوزه‌های كارگری

با توجه به نامشخص بودن تاثیرات ناشی از افزایش جذب فناوری‌های بومی و ربات‌های غیرانسان‌نما، مانند اتوماسیون صنعتی و هواپیماهای بدون سرنشین، انتظار می‌رود که چشم‌انداز متفاوتی برای تعمیركاران مكانیك و ماشین‌آلات، كارگران ساختمانی و كارگران مونتاژ و كارخانه وجود داشته باشد. در بخش كارخانه‌ها با پیشرفت دستگاه‌ها و اتوماسیون شدن صنعت و خطوط تولید، از طرفی ‌23% مشاغل تخریب خواهند شد و از طرف دیگر در بخش‌های فناوری نو ۱۷% درصد نقش شغل جدید ایجاد می‌گردد. نکته مهم این است که باید به وسعت پهنه نقش‌های مشاغل ایجاد شده و تخریب شده توجه نمود.

• مشاغل زنجیره تامین

گروه شغلی دیگری كه با انتظارات افزایش و كاهش مشاغل مواجه است نقش‌های مرتبط با لجستیك هستند. انتظار می‌رود بومی‌سازی زنجیره‌های تامین یكی از بزرگترین مشاركت‌كنندگان ناخالص در رشد شغل باشند، اما همچنین یك جابجایی مهم شغلی صورت خواهد گرفت. رانندگان كامیون و اتوبوس و موتورسوارها و تاكسی‌ها در كشور رشد خواهند داشت. با توجه به نبود نظارت و ورود راحت و بدون گزینش به سیستم لجستیك موتوری و ماشین سبك از طریق پلتفرم‌ها، انتظار می‌رود ۱۵% در این بخش افزایش نقش شغلی داشته باشیم و از طرفی با بوجود آمدن سیستم‌های بومی لجستیك و ادغام آنها با فناوری و هوش مصنوعی بتوان سرعت بیشتری به مدیریت آن بخشید.

• مشاغل اجتماعی

مشاغل اجتماعی، مشاغل مراقبتی، آموزشی و بهداشتی، نقش حیاتی در رفاه اجتماعی، تامین سرمایه انسانی و تقویت انعطاف‌پذیری اجتماعی را فراهم می‌كنند.

همان طور كه ایران با جمعیت رو به رشد و پیری روبه‌رو است، اهمیت مشاغل اجتماعی بدون شك افزایش خواهد یافت. انتظار می‌رود در بخش‌های ذكر شده ۲۰% تا ۳۵% افزایش نقش شغل داشته باشیم.

مهارت‌های لازم برای نیروی كار به شرح زیر است

• تفكر تحلیلی
• تفكر خلاقانه
• انعطاف‌پذیری و انعطاف‌پذیری و چابكی
• انگیزه و خودآگاهی
• كنجكاوی و یادگیری مادام‌العمر
• سواد تكنولوژیك
• قابلیت اطمینان و توجه به جزئیات
• همدلی و گوش دادن فعال
• رهبری و نفوذ اجتماعی
• كنترل كیفیت
• تفكر سیستمی
• مدیریت استعداد
• خدمات‌گرایی و خدمات مشتری

• مدیریت منابع و عملیات
• هوش مصنوعی و كلان‌داده
• خواندن و نوشتن و ریاضیات
• طراحی و تجربه كاربری
• چند زبانگی
• تدریس و راهنمایی
• برنامه‌نویسی
• بازاریابی و رسانه
• شبكه‌ها و امنیت سایبری
• حفاظت از محیط زیست
• مهارت دستی، استقامت و دقت
• شهروندی جهانی
• توانایی‌های پردازش حسی

تكامل مهارت ۲۰۲۳ تا ۲۰۳۰

براساس مطالعات گروه‌های تحلیل و آینده پژوهی موسسه ما و برپایه كلان داده‌های در دسترس، انتظارات كارفرمایان در هفت سال آینده معطوف به تكامل و اهمیت دادن به مهارت‌های نیروی كار شان است و این موضوع به سرعت در حال افزایش است. از جمله مواردی که بسیار مورد توجه قرار خواهد گرفت می‌توان به مهارت‌های شناختی اشاره نمود  که نشان‌دهنده اهمیت فزاینده حل مشكلات پیچیده در محل كار است.

صنایع برتر برای افزایش نیازهای مهارتی ۲۰۲۳ تا ۲۰۳۰

هفت صنعت برتر از بین ۲۷ صنعت مورد مطالعه در این گزارش در هر مورد انتخاب و رتبه‌بندی شده‌اند.

اولویت‌های مهارت‌آموزی و ارتقا مهارت در ۵ سال آینده

از آنجایی كه مهارت‌ها مختل می‌شوند، كسب و كارها باید در حال طراحی و افزایش برنامه‌های آموزشی خود باشند. بزرگترین و مهمترین شكاف مهارت، در بازار كار محلی خواهد بود كه مانع دستیابی به اهداف خرد و كلان می‌شود. تدوین استراتژی‌های موثر مهارت‌سازی و ارتقا مهارت برای هفت سال آینده به‌منظور به حداكثر رساندن عملكرد تجاری ضروری است.

نتیجه‌گیری

توسعه دگرگونی مشاغل و مهارت‌ها تاثیرات قابل توجهی بر مشاغل، دولت‌ها و نیروی كار سراسر كشور دارد. شناسایی استعدادهای مناسب برای ارتقا رشد و تصمیم‌گیری آگاهانه در مورد مدیریت، بسیار مهم است.  بزرگترین و تنها مانع برای دستیابی به تحول، دسترسی به استعدادهای ماهر است. همچنین به مشاركت فعالانه و ظریف و عمل‌گرایی فزاینده در سطح ملی نیاز داریم تا اجرای استراتژی بازآفرینی نیروی آماده به كار، برای بازار كار نوین تا سال ۲۰۳۰ به خوبی صورت پذیرد.

این آخرین نكته، منعكس‌كننده یك اصل اساسی گزارش آینده بازار كار، از زمان آغاز آن است. اینكه می‌توان آینده‌ای بهتر شكل داد. در واقع تصمیمات سیاستی، تجارتی و سرمایه‌گذاری اتخاذ شده توسط دولتمردان و مدیران بخش دولتی و خصوصی امروز است كه نتایج و شرایط آینده را تعیین می‌كنند.

امیدوارم كه این گزارش به یك پیشنهاد و یك دستور كار چند جانبه بلند پروازانه كمك كند تا نیروهای كار، كارگران، معلمان، كارمندان و شاغلین دولت و جامعه مدنی را برای اختلالات و اتفاقات پیش‌رو در آینده، مهیا نماید تا آمادگی لازم برای دوره گذار و انتقالات حوزه‌های اجتماعی، زیست محیطی و فناوری باشیم.

آینده مشاغل, ارتقا مهارت, بازارهای کار, هوش مصنوعی