نویسنده: سرمقاله Nature        مترجم: نیوشا امیدی        ۶ اسفند ۱۴۰۳

از اینشتین تا هوش مصنوعی؛ لزوم نظارت جهانی بر پیشرفت علم

دنیای علم در ۱۰۰ سال گذشته تحولات عظیمی تجربه کرده، از اکتشافات فیزیکی و زیستی تا انقلاب‌های صنعتی و دیجیتال، اما چالش‌های اخلاقی و زیست‌محیطی نیز افزایش یافته‌اند و این پیشرفت‌ها نیازمند نظارت جهانی بر پیامدهایش است.

---

این مطلب سرمقاله‌ای است که در تاریخ ۱۹ دسامبر۲۰۲۴ با عنوان
From Einstein to AI: how 100 years have shaped science
در وب‌سایت nature منتشر شده است.

---

مروری بر یک قرن گذشته نشان می‌دهد که چشم‌انداز پژوهش‌های علمی چقدر تغییر کرده است و تا چه حد پیامدهای نوآوری‌های علمی می‌توانند نامشخص باشند.

اوایل امسال، مجله Nature مقاله‌ای منتشر کرد که نتیجه می‌گرفت علم در حال از دست دادن توانایی خود در ایجاد تحولات اساسی است. با نگاهی به یک قرن گذشته، شاید این ادعا درست به نظر برسد. قرن بیستم با انقلابی در فیزیک آغاز شد. در سال ۱۹۰۰، «ماکس پلانک» پایه‌های نظریه کوانتوم را بنا نهاد. چند سال بعد، آلبرت اینشتین در سالی که بعدها «سال شگفت‌انگیز» او نام گرفت (۱۹۰۵)، چهار مقاله انقلابی منتشر کرد که شامل: اثر فوتوالکتریک، حرکت براونی، نظریه نسبیت خاص، و رابطه جرم و انرژی (E=mc²) بود. در دهه‌های بعد، نظریه نسبیت عام و مکانیک کوانتومی به عنوان شاخه‌های مستقل در علم فیزیک تثبیت شدند.

در سایر حوزه‌های علمی نیز پیشرفت‌های چشمگیری رخ داد. در سال ۱۹۱۰، توماس هانت مورگان، متخصص ژنتیک آمریکایی، از مگس سرکه (Drosophila) برای اثبات اینکه ژن‌ها روی کروموزوم‌ها قرار دارند استفاده کرد؛ گامی اساسی در مسیر ژنتیک مدرن. در همان سال، ماری کوری توانست عنصر رادیوم (عدد اتمی ۸۸ در جدول تناوبی) را به صورت خالص جداسازی کند. در سال ۱۹۲۵ نیز ریموند دارت، انسان‌شناس استرالیایی، با توصیف جمجمه‌ای از گونه Australopithecus africanus اولین شواهد علمی را ارائه کرد که نشان می‌داد آفریقا خاستگاه بشریت است.

برخی از پیشرفت‌های علمی، زندگی روزمره انسان‌ها را به روش‌های عملی تغییر دادند. در سال ۱۹۰۷، لئو بیکلند، شیمیدان بلژیکی، محصولی به نام باکالیت را تجاری‌سازی کرد؛ ماده‌ای که پیش‌زمینه‌ای برای پلاستیک‌های امروزی بود. این ماده از زنجیره‌های بلند و نشکن مولکول‌های هیدروکربنی ساخته شده بود، رسانای الکتریسیته نبود، قابلیت قالب‌گیری داشت، در برابر گرما مقاوم بود، و هنگامی که رنگ می‌شد، جلوه‌ای زیبا پیدا می‌کرد.

در سال ۱۹۰۹، فریتز هابر، شیمیدان آلمانی، روشی برای تولید آمونیاک کشف کرد. او به همراه کارل بوش، این روش را در شرکت شیمیایی BASF آلمان در سال ۱۹۱۳ به تولید انبوه رساند. فرآیند آن‌ها که به تثبیت نیتروژن از هوا برای تولید آمونیاک متکی بود، پایه‌گذار صنعت کودهای شیمیایی شد؛ که امروزه همچنان یکی از عوامل حیاتی تأمین امنیت غذایی در جهان به شمار می‌رود.

چشم‌انداز علمی آن‌چنان دگرگون شده است که برای فردی که ۱۰۰ سال پیش زندگی می‌کرد، غیرقابل‌تشخیص خواهد بود. مقیاس علم و نوآوری، که اکنون توسط تیم‌های بزرگ و با همکاری‌های جهانی انجام می‌شود، و نحوه تأمین مالی آن (که عمدتاً توسط صنایع صورت می‌گیرد)، برای دانشمندان گذشته کاملاً بیگانه خواهد بود. نحوه انتشار تحقیقات در میان همتایان علمی و جامعه نیز ترکیبی از آشنایی و ناآشنایی را به همراه دارد؛ مقالات همچنان منتشر می‌شوند، اما این تنها بخشی از روش‌های کنونی ارتباط علمی است. علاوه بر این، پژوهشگران اکنون مسئولیت‌های اخلاقی، حقوقی و اجتماعی جدیدی را بر عهده دارند.

نمی‌توان انکار کرد که برخی از کشفیات قرن بیست‌ویکم تاکنون تغییرات چشمگیری ایجاد کرده‌اند و مسیرهای جدیدی را برای علم گشوده‌اند. از طریق همکاری‌های جهانی و با کمک تأمین مالی چندملیتی، دانشمندان در سال ۲۰۰۱ اولین پیش‌نویس توالی‌یابی کامل ژنوم انسان را منتشر کردند و در سال ۲۰۱۲ راهی کارآمد برای ویرایش ژن‌ها یافتند. این دستاوردها به پژوهشگران این امکان را داد که در دوران همه‌گیری کووید-۱۹ به‌سرعت واکسن‌های mRNA را توسعه دهند.

در حوزه فیزیک بنیادی، دانشمندان در سال ۲۰۱۲، تقریباً ۵۰ سال پس از پیش‌بینی آن، ذره هیگز را کشف کردند. در سال ۲۰۱۵ نیز، برای نخستین‌بار امواج گرانشی به‌طور مستقیم شناسایی شد، تقریباً ۱۰۰ سال پس از آنکه نظریه نسبیت عام مبنای نظری برای وجود آن‌ها را ارائه کرده بود.

علم و جامعه در ابعاد دیگری نیز دچار تغییر شده‌اند. قرن گذشته به دانشمندان آموخت که نوآوری‌هایی مانند پلاستیک و کودهای شیمیایی، خطراتی به همراه دارند. در واکنش به این موضوع، کشورها از طریق سازمان ملل، توافق‌نامه‌های الزام‌آور قانونی را برای کاهش آسیب‌های ناشی از نوآوری‌های علمی و فناوری وضع کرده‌اند.

پلاستیک‌های انقلابی بیکِلند، اکنون موضوع مذاکراتی برای محدود کردن آلودگی ناشی از آن‌ها هستند. فرآیند تولید آمونیاک نیز تحت کنترل حداقل دو کنوانسیون بین‌المللی قرار دارد. اولین کنوانسیون، با هدف کاهش یا محدود کردن انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از تولید این ماده طراحی شده است. کنوانسیون دوم، معاهده‌ای برای حذف تسلیحات شیمیایی است، که یکی از کاربردهای اختراع هابر محسوب می‌شود و او خود از آن در طول جنگ جهانی اول حمایت کرده بود.

توسعه‌های اخیر، مانند فناوری‌های هوش مصنوعی (AI)، هنوز تحت مقررات جهانی قرار نگرفته‌اند، اما این امر باید اتفاق بیفتد. مدل‌های زبانی بزرگ و هوش مصنوعی مولد؛ که به‌عنوان بزرگ‌ترین نوآوری‌های تحول‌آفرین امسال شناخته می‌شوند، باید به‌گونه‌ای به کار گرفته شوند که مزایای آن‌ها بر خطرات بالقوه‌شان غلبه داشته باشد. نشریه Nature به‌طور منظم چالش‌های ناشی از فناوری‌های هوش مصنوعی تولیدی و نبود قوانین تنظیم‌کننده آن‌ها را بررسی می‌کند. در نهایت، این سیستم‌ها نیز باید تحت توافق‌های جهانی مشابه با موادی مانند مواد هسته‌ای، داروها و واکسن‌ها تنظیم شوند.

پیش‌بینی دقیق تأثیرات نوآوری‌های این قرن در ۱۰۰ سال آینده غیرممکن است. اما آنچه مسلم است این است که جوامع، اقتصادها و محیط‌زیست جهان بار دیگر دستخوش تغییراتی خواهند شد که شاید دیگر قابل‌شناسایی نباشند. به همین دلیل، جامعه بین‌المللی باید همچنان به هماهنگی و تنظیم مقررات جهانی برای نوآوری‌های جدید، ازجمله فناوری‌های هوش مصنوعی، ادامه دهد تا از نوآوری‌هایی که بیش از آنکه مفید باشند، آسیب‌زا هستند، جلوگیری شود.